Selen - funkcje, zapotrzebowanie i źródła

   Selen jest mikroelementem, czyli pierwiastkiem występującym w organizmie w śladowej ilości, który spełnia jednak szereg ważnych funkcji zapewniających prawidłowe działanie organizmu. Selen wchodzi w skład licznych enzymów biorących udział w procesach metabolicznych komórek, w tym chroniących błony komórkowe przed uszkodzeniami przez wolne rodniki oraz pozwalających odzyskiwać kwas askorbinowy. Jedną z jego kluczowych roli jest również udział w metabolizmie hormonów tarczycy.

   Niskie stężenie selenu może powodować upośledzenia odporności organizmu oraz zaburzenia czynności tarczycy. Badania przeprowadzone na populacji polskiej wykazały, że nawet 95% osób wykazuje niedobory selenu. Ilość selenu pobieranego z dietą wynosi bowiem średnio 40 µg i jest jedno z najniższych w Europie. Optymalne stężenie selenu w surowicy krwi osób dorosłych wynosi 100-120 µg, natomiast średnie stężenie selenu w surowicy krwi osób w Polsce wynosi 70 µg.

Funkcje selenu w organizmie

Rola selenu w prawidłowym funkcjonowaniu gruczołu tarczycy

   Tarczyca jest gruczołem, w którym znajduje się największa koncentracja selenu w organizmie. Selen jest składnikiem selenoprotein, czyli białek, które działają antyoksydacyjnie i przeciwzapalnie na gruczoł tarczycy. Enzymy dejodynazy wspomagają syntezę hormonów tarczycy - uczestniczą w przemianie hormonów - tyroksyny (T4) w aktywną formę trijodotyroninę (T3).

   Niedobory selenu mogą być bezpośrednim czynnikiem występowania chorób tarczycy (niedoczynności, wola obojętnego oraz przewlekłego autoimmunologicznego zapalenia tarczycy - choroby Hashimoto). Badania wykazały, że wśród osób z chorobą Hashimoto stężenie selenu we krwi jest niższe niż u osób zdrowych. Pierwiastek ten jest silnym przeciwutleniaczem, który chroni tarczycę przed szkodliwym działaniem utlenionych form jodu. Niedobór tego mikroelementu może prowadzić do nasilania procesów autoimmunologicznych, które niszczą komórki gruczołu tarczycy powodując tym samym zmniejszenie produkcji hormonów tarczycy.


Rola selenu w ochronie przed stresem oksydacyjnym

   Selen jest obecny w organizmie w postaci selenocysteiny, organicznego związku z grupy aminokwasów (posiada budowę podobną do aminokwasu cysteiny, ale w miejsce atomu siarki cysteiny obecny jest w niej atom selenu), obecnego w enzymach (np. peroksydazy glutationowej), które mają za zadanie chronić komórki organizmu przed stresem oksydacyjnym, czyli stanem braku równowagi pomiędzy działaniem reaktywnych form tlenu a zdolnością do niszczenia produktów ich działania. Peroksydaza glutationowa chroni czerwone krwinki i błony komórkowe przed szkodliwym wpływem wolnych rodników. Zaburzenia mechanizmów obrony przed stresem oksydacyjnym spowodowane niedoborem selenu prowadzić mogą min. do nieprawidłowego działania układu immunologicznego oraz zwiększenia ryzyka wystąpienia chorób nowotworowych.


Rola selenu w ochronie przed chorobami układu krążenia

   Selen jest składnikiem enzymu, który zapobiega utlenianiu estrów cholesterolu i fosfolipidów, pomagając tym samym hamować odkładanie w naczyniach krwionośnych utlenionych lipoprotein. Zapobiega to więc powstawaniu procesów miażdżycowym oraz ich późniejszym powikłaniom. Badania wykazały zwiększone ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia wśród osób o obniżonym stężeniu selenu we krwi <0,79 ul/L.


Rola selenu w profilaktyce chorób nowotworowych

   Do wystąpienia chorób nowotworowych przyczyniają się stres oksydacyjny oraz zaburzenia funkcji obronnych organizmu. Selen chroni przed działaniem wolnych rodników, które przyspieszają fazy inicjacji i promocji procesów nowotworowych. Obniża on również zdolność kancerogenów do wywoływania mutacji oraz hamuje podziały powstałych już komórek nowotworowych.


   Ponadto selen odgrywa role w syntezie DNA, zapobieganiu depresji, w leczeniu chorób neurodegeneracyjnych. Selen posiada również duży wpływ na układ immunologiczny sprzyja wytwarzaniu ciał odpornościowych, limofocytów B i T, a także makrofagów. Niedobór selenu może być również groźny w zakażeniach wirusowych i bakteryjnych, gdyż brak równowagi redox w komórce przyczynia się do rozwoju infekcji.



Objawy niedoboru i nadmiaru selenu w organizmie

   Niedobór selenu prowadzi do zaburzeń działania gruczołu tarczycy, spowolnienia procesów przemiany materii oraz osłabienia odporności na infekcje wirusowe, bakteryjne i zmniejszania zdolności niszczenia komórek rakowych. Niskie stężenie selenu w surowicy krwi może też powodować szybsze starzenie organizmu oraz obniżać przyswajalność jodu. Do chorób spowodowanych niskim spożyciem selenu (np. na niektórych obszarach Chin) należą: choroba Keshan (choroba mięśnia sercowego - kardiomiopatia, która najczęściej rozwija się w wieku dziecięcym), choroba Kaszina-Beka (choroba układu kostno-stawowego). Niedobory selenu zaobserwowano także u osób chorych na fenyloketonurię, mukowiscydozę, AIDS, u osób z ostrym zapaleniem trzustki, u osób dializowanych, z reumatoidalnym zapaleniem stawów, z depresją.

   Nadmiar selenu może być toksyczny dla organizmu. Śmiertelna toksyczność występuje przy przypadkowym spożyciu dużej ilości selenu (liczonej w gramach). Jednak zatrucie selenem, czyli chroniczna toksyczność selenu (selenoza) występować również może przy długotrwałym spożywaniu tego pierwiastka nawet w mniejszych ilościach (min. 400 µg na dobę). Do objawów selenozy należą łamliwość i utrata paznokci, wypadanie włosów, depresja, nerwowość, wysypki skórne, czosnkowy zapach z ust i biegunki. W poważnych przypadkach zatrucie może prowadzić do marskości wątroby i nerek.



Dzienne zapotrzebowanie na selen dla różnych grup ludności

   Zapotrzebowanie na selen według Dietary Reference Intakes ustalone przez amerykańską National Academy of Sciences, Food and Nutrition Board.

^*1 Zalecane dziennie spożycie (RDA) - wartość zaspokajająca potrzeby ponad 97.5% zdrowej populacji w każdej grupie wiekowej, obu płci. Wartość ta jest szacowana metodami statystycznymi.

^*2 Poziom maksymalny spożycia (UL) - wartość, która nie powoduje szkodliwych efektów u osób zdrowych, co stwierdzono w badaniach pod kontrolą lekarską.

^*3 Rekomendowane dzienne spożycie (AI) - prawdopodobny poziom dziennego spożycia obliczony na podstawie obserwacji lub doświadczalnie ustalonych przybliżeń lub szacunków spożycia poszczególnych składników odżywczych. Wartość AI jest podawana kiedy nie jest możliwe oszacowanie RDA.



Źródła selenu w żywności i jego biodostępność

   Selen występuje w wodzie oraz glebie, dlatego jego stężenie w pożywieniu zależy również od ilości w środowisku.  Selen występuje naturalnie w żywności niemal wyłącznie w postaci związków organicznych takich jak: selenometionina i selenocysteina oraz ich metylowanych pochodnych, spotykany jest też w formach nieorganicznych takich jak: selenin i selenian. W związkach organicznych selen występuje na -2 stopniu utlenienia (Se2-) podczas gdy w formach nieorganicznych występuje on, w zależności od rodzaju soli na +4 lub +6 stopniu utlenienia. Gleba zawiera formy nieorganiczne, natomiast rośliny konwertują selen do form organicznych. Średnio przyswajalność selenu z diety waha się w granicach 55-65%, przy czym selen w postaci organicznej jest lepiej przyswajalny od selenu nieorganicznego.

   Do źródeł selenu w żywności należą głównie produkty pochodzenia zwierzęcego, zwłaszcza podroby (np. wątroba). Bogate w ten mikroelement jest mięso, skorupiaki, ryby, pełnoziarniste produkty zbożowe (również otręby, płatki), nieoczyszczony ryż (brązowy) i kasze, produkty mleczne oraz jaja. Wśród warzyw największą zawartością selenu cechują się kapusta, brokuły, szparagi, czosnek, cebula, grzyby i nasiona roślin strączkowych. Należy jednak zaznaczyć, że zawartość selenu w produktach roślinnych  uwarunkowana  jest jego zawartością w glebie. Na szczególną uwagę zasługują również orzechy, zwłaszcza orzechy brazylijskie, które zawierają bardzo dużą ilość selenu (1917 µg / 100 g). W tabelach wartości odżywczych selen podaje się w mikrogramach (µg).

   W Polsce oraz krajach Europy stężenie selenu w glebie jest niskie (wyjątek stanowią gleby wzbogacane nawozami z dodatkiem selenu). Dlatego też najlepszym źródłem selenu w codziennej diecie są produkty zwierzęce, które akumulują selen w tkankach.

   Na zwiększenie biodostępności selenu z pożywienia wpływa białko (aminokwasy siarkowe - metionina, cysteina, cystyna) witaminy A, E, C oraz związki antyoksydacyjne. Przyswajalność selenu jest niższa przy niedoborach białka oraz zbyt dużej ilości siarki w diecie oraz obecności metali ciężkich.