Zmęczenie fizyczne, psychiczne czy chroniczne? - objawy, profilaktyka i leczenie

   Zmęczenie pojawia się po pracy, jako skutek stresu, albo nadmiernego pobudzenia. Czasami trudno określić jego źródło, a częstotliwość występowania zaczyna budzić niepokój. Lekarze odróżniają zmęczenie fizyczne i psychiczne, choć dla przeciętnego pacjenta nie ma między nimi różnicy. Osobnym problemem jest zmęczenie chroniczne uznawane za chorobę.

   Etiologia zmęczenia fizycznego jest związana z wysiłkiem podczas pracy oraz wzmożoną aktywnością fizyczną. Zmęczenie psychiczne wiąże się natomiast z zaburzeniami snu, depresją i stresem psychicznym. U podłoża uczucia zmęczenia mogą leżeć również inne choroby, leczenie farmakologiczne oraz nieprawidłowa dieta powodująca niedobory witamin. Zmęczenie definiowane jako stan obniżonej zdolności do pracy występuje bez wyjątku u każdego człowieka, jako zjawisko fizjologiczne.

Zmęczenie - odruch obronny organizmu

   Z perspektywy funkcjonowania organizmu, zmęczenie ma charakter obronnego odruchu, który chroni organizm przed całkowitym wyczerpaniem. W świetle aktualnej wiedzy można wyróżnić zmęczenie ośrodkowe, nazywane także ogólnym (w potocznym języku utożsamiane ze zmęczeniem psychicznym) oraz zmęczenie obwodowe, które jest określane także jako zmęczenie mięśni. To powszechne zjawisko fizjologiczne występuje bardzo często w połączeniu ze zmianami nastroju, uczuciem niepokoju i lęku, depresją czy zaburzeniami snu. Do głównych czynników determinujących nasilenie i częstotliwość występowania uczucia zmęczenia należą poziom aktywności fizycznej, wiek, infekcje i choroby układu krążenia, niedobór snu i hałas.

   Zmęczenie fizyczne chroni organizm przed niekorzystnymi zaburzeniami, które powstałyby w organizmie, gdyby wysiłek fizyczny był kontynuowany. Tytułem przykładu można wskazać na hipoglikemię, czyli obniżenie poziomu cukru we krwi, podwyższenie poziomu amoniaku, przegrzanie organizmu i zużycie zasobów glikogenu, czy też, bardzo niebezpieczne w skutkach odwodnienie. Zmęczenie fizyczne pojawia się jako efekt zmęczenia mięśni, zatem jest ono następstwem obniżenia zasobów energetycznych w mięśniach (zużycia glikogenu) oraz kumulowania się produktów przemiany materii w tkance mięśniowej (kwasu mlekowego). Obejmuje ono ich zakwaszenie oraz zaburzenia kurczliwości włókien mięśniowych.



Zmęczenie jako objaw

   Uczucie zmęczenia może towarzyszyć patologicznym stanom (ogólnemu osłabieniu, obniżeniu odporności) i chorobom rozwijającym się na różnym podłożu, np.:

- hormonalnym (niedoczynność tarczycy),
- neurologicznym (choroba Parkinsona),
- nowotworowym (białaczka).

   Zmęczenie pojawia się również w przebiegu chorób narządów wewnętrznych, np. chorób serca, niewydolności wątroby.



Zmęczenie psychiczne (ośrodkowe)

   Zmęczenie psychiczne jest zjawiskiem fizjologicznym polegającym na czasowym obniżeniu funkcji poznawczych. Zmęczenie ośrodkowe przekłada się na pogorszenie wydolności fizycznej, dlatego w praktyce bardzo trudno odróżnić zmęczenie psychiczne od fizycznego. Objawy charakterystyczne dla psychicznego zmęczenia to senność i pogorszenie koncentracji. Silne zmęczenie może powodować także podsypianie na kilka - kilkadziesiąt sekund.



Jak objawia się zmęczenie?

   Zmęczenie może objawiać się nawracającymi bólami mięśniowymi, a nawet zawrotami głowy, nudnościami oraz uczuciem duszności i narastającej ciężkości wysiłku. Takie dolegliwości są odczuwane przez zmęczoną osobę. Z perspektywy fizjologii człowieka, w okresie zmęczenia dochodzi do obniżenia siły i szybkości skurczu mięśni oraz niebezpiecznego (zwłaszcza dla kierowców i operatorów maszyn) wydłużenia czasu reakcji. Dodatkowo dochodzi do pogorszenia koordynacji i precyzji ruchów, ich spowolnienia i pogorszenia koordynacji. Intensywność ruchów i ich efektywność zmniejsza się. Zwiększeniu ulega natomiast ryzyko popełnienia błędu.



Zmęczenie jako choroba - CFS

   CFS jest skrótem oznaczającym zespół chronicznego zmęczenia (ang. Chronic Fatique Syndrome). Uczucie zmęczenia zasadniczo jest zjawiskiem fizjologicznym, ale przewlekłe zmęczenie może być zakwalifikowane jako choroba. Obraz kliniczny zespołu chronicznego zmęczenia może mieć postać przewlekłej senności, wyczerpania fizycznego, albo zaburzeń koncentracji. Głównym kryterium diagnostycznym w przypadku zespołu chronicznego zmęczenia jest czas jego trwania. Przez zespół chronicznego zmęczenia należy uznać niewytłumaczalne zmęczenie, które utrzymuje się ponad 6 miesięcy i nie ustępuje po odpoczynku. Należy podkreślić, że CFS nie została umieszczona w międzynarodowym spisie jednostek chorobowych, jednakże w praktyce lekarskiej zaczyna już uchodzić za jedną z chorób cywilizacyjnych.

   Etiologia choroby jest powiązana z czynnikami immunologicznymi. Taka hipoteza została podstawiona na podstawie obserwacji, z których wynika, że osoby cierpiące na zespół chronicznego zmęczenia bezpośrednio wcześniej chorowały na infekcje lub alergie. Do potencjalnych przyczyn CFS należą również mononukleoza o ciężkim przebiegu, infekcje wirusa EBV oraz niedobór składników odżywczych.



Główne objawy syndromu przewlekłego zmęczenia

   Do podstawowych objawów syndromu przewlekłego zmęczenia należy stałe lub nawracające uczucie zmęczenia psychicznego i fizycznego utrzymujące się przez okres co najmniej 6 miesięcy. Nie pozostaje to bez wpływu na aktywność zawodową i osobistą pacjenta. Do objawów towarzyszących zespołowi chronicznego zmęczenia można zaliczyć ból gardła i powiększenie węzłów chłonnych, bóle mięśni i stawów oraz bóle głowy, zaburzenia snu, pamięci i koncentracji oraz pogorszone samopoczucie. Nietrudno zauważyć, że brak możliwości "doładowania akumulatorów" po odpoczynku i wyspania się, znacznie obniża komfort życia. W diagnozie są brane pod uwagę również inne choroby, które mogą powodować stałe uczucie zmęczenia, np. wyczerpanie nadnerczy. Po ich wykluczeniu wykonuje się badania na obecność wskaźników stanu zapalnego oraz zaburzeń składu mikrobioty jelitowej. Są to nieprawidłowe stany towarzyszące syndromowi chronicznego zmęczenia.



CFS a wypalenie zawodowe

   Zdaniem naukowców, na zespół chronicznego zmęczenia najbardziej narażone są osoby żyjące w ciągłym biegu, prowadzące niezdrowy tryb życia. Syndrom przewlekłego zmęczenia może pojawić się nawet u osób w młodym wieku. Może on występować jako następstwo wypalenia zawodowego, zatem w grupie ryzyka znajdują się lekarze i pielęgniarki, nauczyciele i psychoterapeuci, urzędnicy, prawnicy i duchowni.



Profilaktyka CFS, czyli sztuka odpoczywania

   Nie każdy potrafi efektywnie odpoczywać. Niektórzy nawet w okresie czasu wolnego myślą o pracy, albo wykonują czynności, które uniemożliwiają organizmowi efektywny wypoczynek, np. uczą się, wykonują wysiłek fizyczny (sprzątanie, prace wokół domu itd.). Odpoczynek w przypadku obowiązków domowych, nakładających się na dbałość o relacje rodzinne oraz rozwój zawodowy, jest bardzo trudny. Odpoczywanie jest sztuką, którą warto opanować jak najprędzej, aby uniknąć syndromu przewlekłego stresu.

   Najczęściej odpoczynek polega na oglądaniu telewizji albo korzystaniu z urządzeń mobilnych w inny sposób angażujący uwagę. Tymczasem odpoczynek powinien być czasem poświęconym tylko dla siebie. Może trwać 30 minut, albo do kilku godzin - w zależności od potrzeb i możliwości (bądźmy realistami). Po efektywnym odpoczynku umysł będzie pracował na najwyższych obrotach, a dobre samopoczucie powróci ze zdwojoną siłą. Żeby móc odpocząć efektywnie, trzeba uwzględnić czas odpoczynku w swoim grafiku, aby odpowiednio zaplanować wykonywanie codziennych obowiązków. Odpoczynek powinien być potraktowany jako jedno z zadań na liście rzeczy do zrobienia. Samego przebiegu odpoczynku nie warto planować, bo mija się to z celem. Zaplanowanie go punkt po punkcie spowoduje istną gonitwę - żeby zmieścić się w czasie, a przecież wcale nie o to chodzi.

   Podczas odpoczynku rób dokładnie to, na co masz w danej chwili ochotę, a nie to co trzeba. Warto w tym czasie wyłączyć telefon (przynajmniej służbowy) i komputer. Podczas odpoczynku powinno odpocząć nie tylko ciało, ale też umysł. Dlatego naukowe czasopisma i opracowania lepiej odstawić na bok i wziąć do ręki ciekawą powieść, albo tomik poezji. Podczas nauki umysł pracuje na wysokich obrotach, więc odpoczynek byłby tylko na pół gwizdka.

   Sposobów na odpoczynek jest tyle, ile osób odpoczywających - każdy ma swoje upodobania i ulubione sposoby spędzania wolnego czasu. Byleby nie polegało to na prasowaniu, sprzątaniu, planowaniu obiadów i nadrabianiu zaległości - to nie jest wypoczynek, tylko wykonywanie domowych i zawodowych obowiązków, nawet jeżeli wykonuje się je w zaciszu domowym.



Leczenie zespołu chronicznego zmęczenia

   Syndrom chronicznego zmęczenia ma złożony charakter. Jak wynika z przytoczonych wyżej faktów, łączy on zmęczenie psychiczne i fizyczne, a do tego same próby odpoczynku i wysypiania się nie wystarczą. Pacjentom cierpiącym na przewlekłe zmęczenie poleca się stosowanie takich metod, jak psychoterapia i fizjoterapia, a w skrajnych przypadkach, stosuje się hipnozę i terapię bólu. Za podstawową formę leczenia zespołu chronicznego zmęczenia uchodzi psychoterapia i zmiana stylu życia w taki sposób, aby nauczyć się efektywnie wypoczywać. Czasami pacjentom pomaga zmiana pracy lub otoczenia, np. pracy na lepiej płatną, bez konieczności brania nadgodzin, otoczenia na miejsce, które stroni od zgiełku miasta i pozwala na kontakt z naturą.

   Farmakoterapia w przypadku CFS może przybrać dwojaką postać. W przypadku, gdy syndrom przewlekłego zmęczenia objawia się dolegliwościami bólowymi i stanami zapalnymi, leki przeciwbólowe i przeciwzapalne są zalecane przez lekarza, jako sposób na złagodzenie objawów. Farmakoterapia działa nie na źródło problemu, ale jedynie maskuje jego objawy. Druga forma leczenia farmakologicznego CFS znajduje zastosowanie u pacjentów cierpiących na CFS w związku z nerwicą lub depresją. Wówczas leczenie środkami antydepresyjnymi i uspokajającymi działa uzupełniająco w stosunku do psychoterapii i pomaga pacjentowi w codziennej aktywności. Nie ma zatem pigułek, które leczą przyczynę przewlekłego zmęczenia, chyba że jest ono objawem choroby, którą można wyleczyć farmakoterapią (np. niedoczynności tarczycy).