Nadwaga jako skutek uboczny terapii hormonami - fakty i mity

   Niektóre leki hormonalne mogą powodować nadwagę. Mowa o glikokortykoidach, tabletkach antykoncepcyjnych i hormonalnej terapii zastępczej w okresie menopauzy. Hormony są związkami krążącymi we krwi, regulującymi pracę komórek. Hormony mają wpływ m.in. na poziom cukru we krwi, owulację i wygląd zewnętrzny. Leczenie hormonalne może doprowadzić do wzrostu masy ciała. W sieci można spotkać się z opinią, że tytułowy skutek uboczny najczęściej występuje u kobiet w okresie menopauzy, które są leczone hormonalną terapią zastępczą - jednak, czy takim opiniom warto dać wiarę?

   Kolejna opinia dotyczy antykoncepcji hormonalnej. W wielu artykułach publikowanych na portalach dla kobiet można spotkać się z opinią, że tabletki antykoncepcyjne rzadko powodują nadwagę. Trzecią grupą leków hormonalnych, które mogą powodować nadwagę są glikokortykoidy. Tego typu środki farmakologiczne są stosowane nie tylko w leczeniu zespołu Cushinga, ale również w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów, tocznia układowego i sarkoidozy. Glikokortykoidy znajdują ponadto zastosowanie w terapii astmy oskrzelowej, chorób skóry i chorób zapalnych jelit. Zakres ich działań niepożądanych obejmuje m.in. nadwagę i wzrost łaknienia. Ryzyko wystąpienia tych skutków ubocznych zależy jednak od formy i okresu terapii.

Hormonalna terapia zastępcza

   Hormonalna terapia zastępcza może powodować pewne działania niepożądane, mimo że wielu kobietom pomaga złagodzić objawy menopauzy i poprawić komfort życia. Hormonalna terapia zastępcza niweluje niedobór estrogenów w organizmie kobiety występujący po ostatniej miesiączce. Leki hormonalne pomagają zapobiegać niekorzystnym zmianom w organizmie prowadzącym do rozwoju osteoporozy oraz zaburzeń w gospodarce tłuszczami i cukrami. Hormonalna terapia zastępcza ma również korzystny wpływ na pamięć i koncentrację oraz wygląd skóry i włosów. Wskazana forma leczenia objawów menopauzy nie jest jednak przeznaczona dla każdej kobiety - istnieje kilka przeciwwskazań, które wykluczają możliwość jej zastosowania (m.in. choroba zakrzepowo-zatorowa, niestabilna choroba wieńcowa, anemia sierpowata, niewydolność wątroby, niezdiagnozowane krwawienia z narządów rodnych).

   Istotą hormonalnej terapii zastępczej jest stosowanie preparatów zawierających syntetyczne hormony, w tym 17 beta-estradiol, estriol, estrogeny skoniugowane i związki steroidowe o działaniu estrogennym. Leki są dostępne w formie tabletek, zastrzyków, plastrów, żeli, podskórnych implantów, a także stosowanych miejscowo kremów i globulek dopochwowych. Receptura leków może obejmować dwa (estrogen i gestagen) lub jeden składnik (estrogen bądź gestagen).

   Niemniej w ciągu pierwszych 3-4 miesięcy stosowania hormonalnej terapii zastępczej mogą wystąpić działania niepożądane. Tytułem przykładu należy wskazać na plamienia z pochwy, bóle brzucha, zawroty i bóle głowy oraz podwyższone ciśnienie krwi. Hormonalna terapia zastępcza może także powodować takie skutki uboczne, jak zaburzenia gospodarki węglowodanowej oraz zaburzenia w metabolizmie tłuszczów. W okresie stosowania HTZ może też rozwinąć się otyłość brzuszna i zespół pometaboliczny, które są związane ze zwiększeniem udziału tłuszczu wisceralnego w masie ciała.

   Nie u każdej pacjentki dojdzie do podwyższenia się wskaźnika BMI w związku ze stosowaniem hormonalnej terapii zastępczej. Pamiętajmy, że metabolizm zwalnia o 3% co 10 lat, a HTZ nie ma na to wpływu. Poza tym, hormonalna terapia zastępcza nie zniweluje skutków nieprawidłowego odżywiania i siedzącego trybu życia. Z uwagi na ryzyko wystąpienia wyżej wskazanych skutków ubocznych pacjentki stosujące HTZ są pod stałą opieką lekarza ginekologa, który po określonym czasie stosowania leczenia ocenia, czy dalsze stosowanie hormonalnej terapii zastępczej jest korzystne, bezpieczne i konieczne.



Glikokortykoidy

   Glikokortykoidy zwane też kortykosteroidami i glikokortykosteroidami są naturalnie wytwarzane przez organizm. Niemniej w medycynie syntetyczne glikokortykoidy znalazły zastosowanie w leczeniu stanów zapalnych i alergii. Tym mianem są określane także leki immunosupresyjne. Preparaty bazujące na glikokortykoidach mogą mieć postać leków wziewnych, donosowych, doustnych lub dożylnych oraz przeznaczonych do stosowania miejscowego w formie maści. Glikokortykoidy są hormonami produkowanymi przez korę nadnerczy, ale te zawarte w lekach mają charakter hormonów syntetycznych - pochodną naturalnego kortyzolu.

   Krótkotrwałe stosowanie glikokortykosteroidów bardzo rzadko powoduje pojawienie się działań niepożądanych. Zakres skutków ubocznych różni się w zależności od postaci leku. Glikokortykoidy przeznaczone do stosowania miejscowego mogą prowadzić do takich skutków ubocznych, jak ścieńczenie naskórka i skóry właściwej oraz powstanie rozstępów.

   Na ulotce leków zawierających syntetyczne pochodne kortyzolu znajdziemy również informacje na temat działań niepożądanych mających charakter ogólnoustrojowy. Należą do nich m.in. hiperglikemia, obniżenie masy mięśniowej, pogorszenie samopoczucia i zwiększone łaknienie powiązane ze wzrostem masy ciała, który także jest kwalifikowany jako osobne, potencjalne działanie niepożądane.



Tabletki antykoncepcyjne

   Tabletki antykoncepcyjne mogą powodować wzrost łaknienia i zatrzymywanie się wody w organizmie. Są to skutki uboczne, przed którymi ostrzegają producenci tych leków. Na bardzo długiej liście możliwych działań niepożądanych znajdują się także wzrost masy ciała oraz spadek wagi. Nie ulega wątpliwościom, że wskazywanie wprost, że tabletki antykoncepcyjne powodują tycie jest poglądem błędnym i niepopartym dowodami. Istnieje ryzyko wystąpienia takiego skutku ubocznego. Wtedy jednak konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem ginekologiem w celu zmiany tabletek na inne, bo organizm nieprawidłowo reaguje na terapię. O nadwadze jako o skutku ubocznym stosowania antykoncepcji hormonalnej można mówić dopiero wówczas, gdy mimo prowadzenia aktywnego trybu życia i stosowania prawidłowej, zbilansowanej diety dochodzi do wzrostu masy ciała.

   Antykoncepcja hormonalna obejmuje nie tylko tabletki, ale również leki w innej postaci, np. plastry i pierścienie dopochwowe. Ulotki załączone do tego typu leków także zawierają informację o tym, że możliwym skutkiem ubocznym jest wzrost masy ciała.



   Ulotka informuje pacjenta i lekarza o tym, jakie skutki uboczne może wywołać lek, a nie o tym, jakie działania niepożądane na pewno wystąpią. Stąd też informacje publikowane w sieci, informujące o tym, że określona terapia hormonami powoduje tycie, wprowadzają pacjentów w błąd. Informację na temat działań niepożądanych należy zawsze traktować jako ostrzeżenie, a nie zapewnienie. Stosowanie opisanych wyżej leków hormonalnych wiąże się z ryzykiem wzrostu masy ciała, jednak można je zniwelować stosując zbilansowaną dietę i prowadząc w miarę możliwości aktywny tryb życia. Pacjenci stosujący hormonalne leczenie powinni kontrolować masę ciała ważąc się raz w tygodniu. W razie zaobserwowania niekorzystnych zmian warto zgłosić to lekarzowi prowadzącemu, który może zmodyfikować dawki leków i ich rodzaje.