Zapotrzebowanie organizmu na energię to ilość energii zawartej w pożywieniu, która konieczna jest do utrzymania prawidłowego bilansu energetycznego, związanego z utrzymaniem masy i składu ciała oraz wykonywaną aktywnością fizyczną. Zapotrzebowanie energetyczne organizmu uwzględnia również energię, która potrzebna jest do prawidłowego wzrostu w okresie płodowym i młodzieńczym.
Wydatki energetyczne są związane z ilością użytkowanej energii na przeprowadzanie procesów fizjologicznych w organizmie oraz aktywność fizyczną w ciągu doby. Energia potrzebna do utrzymania wyłącznie podstawowych funkcji życiowych, takich jak oddychanie, zachowanie stałej temperatury ciała, pracy serca to podstawowa przemiana materii PPM (ang. Basal Metobolic Rate). Po uwzględnieniu termicznego efektu pożywienia i energii zużytkowanej na aktywność fizyczną otrzymać można całkowitą przemianę materii CPM (ang. Total Energy Expenditure). Jakie czynniki wpływają zatem na zapotrzebowanie energetyczne organizmu? Kiedy jest ono zwiększone, a kiedy ulega zmniejszeniu?
|
|
Wzrost i masa ciała
Wzrost i masa ciała to główne determinanty całodziennych wydatków organizmu człowieka. Osoby o większych wymiarach ciała mają wyższe zapotrzebowanie na energię. Około 10 kilogramów więcej masy ciała u dorosłych zwiększa zapotrzebowanie energetyczne o ok. 120 kcal / dzień.
Płeć
Zarówno początkowa, jak i całkowita przemiana energii jest wyższa u mężczyzn niż u kobiet. Różnice te wynikają ze składu ciała. Większa zawartość tkanki tłuszczowej u kobiet niż u mężczyzn powoduje, że zapotrzebowanie energetyczne kobiet jest mniejsze o ok. 7%. U kobiet obserwuje się także cykliczne zwiększenie zapotrzebowania na energię w czasie trwania menstruacji.
Wiek
Największą podstawową przemianę materii w przeliczeniu na kilogram masy ciała zauważa się w pierwszych dwóch latach życia. Energia wydatkowana jest wtedy na wzrost i rozwój związany z rozwijającymi się tkankami i tworzeniem zapasów energii.
Podstawowa przemiana materii maleje wraz z wiekiem, a po ukończeniu 20 roku życia PPM zmniejsza się o ok. 2% kolejno co 10 lat. U osób starszych maleje z kolei udział beztłuszczowej masy ciała, zatem podstawowe wydatki energetyczne maleją, obniżając się średnio o 20-35% między 75 a 90 rokiem życia.
Ciąża i laktacja u kobiet
Ciąża powoduje zwiększanie wydatku energetycznego w zależności od trymestru jej trwania. Zwiększenie zapotrzebowania na energię wynika z konieczności prawidłowego wzrostu i rozwoju płodu oraz łożyska, rozrostu macicy i gruczołów mlecznych.
Również w trakcie laktacji zapotrzebowanie na energię wzrasta. Jednak u kobiet te wartości mogą być różne. Należy uwzględnić intensywność oraz czas karmienia piersią.
Aktywność fizyczna
Poziom aktywności fizycznej w największej mierze rzutuje na poziom całkowitych wydatków energetycznych człowieka w ciągu dnia. W zależności od trybu życia, wykonywanej pracy zawodowej, aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym całkowite wydatki energetyczne mogą znacząco się różnić. W celu możliwości określania poziomu aktywności fizycznej zgodnie z wytycznymi WHO przyjęto 3 poziomy aktywności fizycznej i określające je współczynniki aktywności fizycznej PAL (ang. Physical Activity Level). PAL to stosunek całkowitych wydatków energetycznych do podstawowych wydatków energetycznych PPM w ciągu jednej doby. Wartość PAL określa się, przyjmując następujące wartości :
- dla osób, które prowadzą siedzący tryb życia - 1,4 (aktywność fizyczna niska),
- dla osób z ograniczoną aktywnością fizyczną - od 1,55 do 1,6 (aktywność fizyczna umiarkowana),
- dla osób aktywnych fizycznie - powyżej 1,75 (aktywność fizyczna wysoka).
Hormony tarczycy
Ilość hormonów wydzielanych przez tarczycę może wpływać na wielkość podstawowej przemiany materii. U osób z niedoczynnością tarczycy podstawowa przemiana materii PPM może zmniejszyć się nawet o 30-40%, natomiast nadczynność tarczycy może prowadzić do zwiększenia podstawowej przemiany materii PPM o 80%.
Adrenalina
Zwiększone wydzielanie adrenaliny przez nadnercza (stany strachu, lęku, złości) może prowadzić do wzrostu wydatków energetycznych w ciągu dnia.
Leki
Na podstawową przemianę materii PPM mogą mieć również wpływ niektóre leki, wykorzystywane w leczeniu wielu schorzeń. Preparaty stosowane w leczeniu nadciśnienia tętniczego (beta-blokery) oraz zawierające amfetaminę mogą zmniejszać PPM.
Klimat
Wykazano, że podstawowa przemiana materii PPM jest niższa u osób zamieszkujących klimat tropikalny niż u osób w krajach północnych o niższej średniej temperaturze powietrza.
Stany niedożywienia
Na podstawową przemianę materii PPM mają również wpływ niedożywienie oraz stany głodu. W tym wypadku odnotowuje się niższą podstawową przemianę materii PPM. Z tego też względu długotrwale stosowanie niskoenergetycznych diet odchudzających lub głodzenie się mogą prowadzić do obniżania podstawowej przemiany materii PPM.
Używki - kofeina i nikotyna
Używki takie jak kofeina i nikotyna nasilają procesy termogenezy w organizmie, przez co zwiększają wydatek energetyczny. Wypalenie 10 papierosów w ciągu doby zwiększa PPM o 100 kcal. Dlatego też często u osób rzucających palenie obserwuje się wzrost masy ciała (przy stosowaniu źle zbilansowanej diety pod kątem dostarczanej energii).