Niedokrwistość (anemia) - rodzaje i dietoterapia

   Niedokrwistość (anemia) to stan chorobowy, który charakteryzuje się zmniejszeniem stężenia hemoglobiny (białko zawarte w czerwonych krwinkach transportujące tlen), hematokrytu (stosunek objętości czerwonych krwinek do objętości krwi) oraz całkowitej liczby czerwonych krwinek - erytrocytów. Przyczyny anemii najczęściej kojarzone są z niedoborem żelaza w diecie. Niedokrwistość może być jednak wywołana zarówno niewystarczającą podażą składników odżywczych (żelaza, witamin: B12, B9 - kwasu foliowego), jak i utratą krwi, zanikiem funkcji szpiku kostnego czy chorobami przewlekłymi.

   Niezależnie jednak od przyczyny anemia objawia się przewlekłym osłabieniem, zmniejszoną koncentracją, bólami i zawrotami głowy, bladością skóry i śluzówek (jamy ustnej, warg, spojówek), tachykardią (zwiększonym pulsem), dusznościami oraz złą tolerancją na wysiłek fizyczny. Ważnym i niezbędnym elementem leczenia niedokrwistości jest wprowadzenie odpowiedniego sposobu żywienia. Jakie rodzaje niedokrwistości niedoborowe możemy więc wyróżnić i jakie są zasady ich dietoterapii w anemii?

Niedokrwistość mikrocytarna (niedobarwliwa) spowodowana niedoborem żelaza

Przyczyny:

   Niedostateczna podaż żelaza wraz z dietą skutkuje nieprawidłową syntezą hemoglobiny oraz produkcją erytrocytów mniejszych niż prawidłowe. Niedokrwistość IDA powodowana jest też zaburzeniami wchłania żelaza, urazami, przebytymi operacjami i przewlekłym krwawieniem oraz zwiększonym zapotrzebowaniem na żelazo (np. w trakcie ciąży, laktacji). Anemia z powodu niedoboru żelaza najczęściej dotyka kobiety w wieku rozrodczym, które tracą żelazo w trakcie menstruacji oraz stosują diety odchudzające, które ograniczają podaż składników odżywczych i witamin. Nieodpowiednia podaż żelaza w diecie często też występuje u osób starszych, małych dzieci oraz osób stosujących źle zbilansowaną dietę wegetariańską.


Objawy:

   Oprócz typowych dla niedokrwistości objawów, anemia z powodu niedoboru żelaza przejawia się także suchością skóry, pęknięciami w kącikach ust, łamliwością paznokci i włosów oraz koilonychią (tzw. paznokcie łyżeczkowate).


Zapotrzebowanie na żelazo:

   Zapotrzebowanie na żelazo wzrasta między innymi w okresie wzrostu organizmu (dzieci, młodzież, ciąża), a także w trakcie karmienia piersią.

   Zapotrzebowanie na żelazo - zalecane dziennie spożycie (RDA) - według Dietary Reference Intakes ustalone przez amerykańską National Academy of Sciences, Food and Nutrition Board.

^*1 Zalecane dziennie spożycie (RDA) - wartość zaspokajająca potrzeby ponad 97.5% zdrowej populacji w każdej grupie wiekowej, obu płci. Wartość ta jest szacowana metodami statystycznymi.

^*2Poziom maksymalny spożycia (UL) - wartość, która nie powoduje szkodliwych efektów u osób zdrowych, co stwierdzono w badaniach pod kontrolą lekarską.

^*3 Rekomendowane dzienne spożycie (AI) - prawdopodobny poziom dziennego spożycia obliczony na podstawie obserwacji lub doświadczalnie ustalonych przybliżeń lub szacunków spożycia poszczególnych składników odżywczych. Wartość AI jest podawana kiedy nie jest możliwe oszacowanie RDA.


Dietoterapia:

   Żelazo jest pierwiastkiem, które w żywności występuje w dwóch formach. Produkty pochodzenia zwierzęcego zawierają żelazo hemowe, natomiast produkty pochodzenia roślinnego żelazo niehemowe. Żelazo hemowe jest wchłanialne w 15-35%, natomiast żelazo niehemowe w 2-20%. Dieta w leczeniu niedokrwistości powinna zawierać odpowiednią ilość żelaza oraz wszystkich niezbędnych składników odżywczych, koniecznych do procesów powstawania erytrocytów.


Produkty bogate w żelazo:

- wątroba wieprzowa - 18,7 mg / 100 g
- wątroba wołowa - 9,4 mg / 100 g
- żółtka jaj - 7,2 mg / 100 g
- wołowina - 3,1 mg / 100 g
- cielęcina - 2,9 mg / 100 g
- otręby  pszenne - 14,9 mg / 100 g
- soja - 8,9 mg / 100 g
- fasola - 6,9 mg / 100 g
- pistacje - 6,7 mg / 100 g
- pestki dyni - 15 mg / 100 g
- natka pietruszki - 5,3 mg / 100 g
- kasza jaglana - 4,8 mg / 100 g


Biodostępność żelaza:

   Aby zwiększyć przyswajalność żelaza z diety należy unikać lub ograniczyć łączenie produktów bogatych w żelazo ze związkami, które ograniczają jego wchłanianie, takimi jak:

- fosforany (żywność przetworzona)
- taniny (kakao, herbata)
- fityniany (kasze, orzechy, strączkowe)
- polifenole (wino, herbata, kawa)
- szczawiany (kakao, kawa, rabarbar, szpinak, boćwina, szczaw)
- wapń (produkty mleczne)
- błonnik

   Gotowanie warzyw i owoców powoduje zmniejszanie zawartości żelaza w produkcie o 20%. Przemiał zbóż pozbawia produkty nawet 70-80% zawartości żelaza.

   Do związków, które zwiększają wchłanianie żelaza wraz z pożywieniem należą:

- witamina C (min. owoce cytrusowe, papryka, truskawki, kiwi)
- białko zwierzęce (mięso czerwone, drób, ryby)
- kwasy organiczne  - jabłkowy, winowy



Niedokrwistość megaloblastyczna (makrocytowa) - spowodowana niedoborem witaminy B12

Przyczyny:

   Najczęstszą przyczyną niedokrwistości z powodu niedoboru witaminy B12 są zaburzenia jej wchłaniania. Są one wynikiem obecności przeciwciał przeciw nośnikowi witaminy B12 wytwarzanego przez błonę śluzową żołądka. Niedobór witaminy B12 w diecie, alkoholizm,  zaburzenia jej wchłaniania prowadzić mogą do nieprawidłowych procesów w syntezie DNA czerwonych krwinek, co skutkuje występowaniem we krwi erytrocytów makrocytowych (erytrocytach o większych rozmiarach niż prawidłowe). Witamina B12 występuje w produktach zwierzęcych, przez co szczególnie narażone na jej niedobór są osoby będące na diecie wegetariańskiej, zwłaszcza wegańskiej, która wyklucza produkty pochodzenia zwierzęcego. Okazuje się jednak, że aktywną formę witaminy B12 znaleźć można w roślinach takich jak rokitnik zwyczajny (skórka), żywności fermentowanej, algach morskich.


Objawy:

   Oprócz typowych dla niedokrwistości objawów, anemia megaloblastyczna z powodu niedoboru witaminy B12 może objawiać się brakiem łaknienia, nudnościami, zaparciami, biegunkami, zaburzeniami układu nerwowego - mrowieniem i drętwieniem kończyn, hipotonią mięśni, zaburzeniami nastoju.


Zapotrzebowanie na witaminę B12:

   Zapotrzebowanie na witaminę B12 - zalecane dziennie spożycie (RDA) - według Dietary Reference Intakes ustalone przez amerykańską National Academy of Sciences, Food and Nutrition Board.

^*1 Rekomendowane dzienne spożycie (AI) - prawdopodobny poziom dziennego spożycia obliczony na podstawie obserwacji lub doświadczalnie ustalonych przybliżeń lub szacunków spożycia poszczególnych składników odżywczych. Wartość AI jest podawana kiedy nie jest możliwe oszacowanie RDA.


Dietoterapia:

   Dieta w leczeniu niedokrwistości z niedoboru witaminy B12 ma zadanie pomocnicze. Jej celem jest dostarczenie składników niezbędnych do procesów powstawania i różnicowania erytrocytów. Konieczne jest więc dostarczanie również produktów bogatych w żelazo i witaminę B9 - kwas foliowy. Należy pamiętać, że w diecie wegańskiej nie ma możliwości włączenia produktów zwierzęcych, dlatego też zaleca się (zwłaszcza u kobiet ciężarnych i karmiących stosujących dietę wegetariańską, zwłaszcza wegańską) suplementację witaminą B12 (najlepiej jeśli jest to forma metylowana).


Produkty bogate w witaminę B12:

- wątroba wieprzowa - 110 µg / 100 g
- wątroba cielęca - 60 µg / 100 g
- wątroba drobiowa - 35 µg / 100 g
- wołowina - 1,4 µg / 100 g
- makrela świeża - 5 µg / 100 g
- śledź świeży - 13 µg / 100 g
- żółtko jaja kurzego - 4,7 µg / 100 g



Niedokrwistość megaloblastyczna (makrocytowa) - spowodowana niedoborem witaminy B9

Przyczyny:

   Oprócz niewłaściwej diety do przyczyn niedoboru witaminy B9 (folacyny, kwasu foliowego, folianów) w diecie należy zmniejszone wchłanianie, alkoholizm, niedobór cynku i zwiększone zapotrzebowanie (ciąża, laktacja). Foliany to forma witaminy B9 naturalnie występująca w żywności, kwas foliowy to forma syntetyczna witaminy B9. Podobnie jak w niedoborach witaminy B12, niedobór B9 prowadzić może do zaburzeń w syntezie DNA czerwonych krwinek, co skutkuje występowaniem we krwi erytrocytów makrocytowych (erytrocytów o większych rozmiarach niż prawidłowe). Niedobór witaminy B9 wśród kobiet w trakcie pierwszego trymestru ciąży jest związany z podwyższonym ryzykiem wystąpienia wad cewy nerwowej u płodu. Należy więc zwracać szczególną uwagę na jego odpowiednią podaż wraz z dietą wśród kobiet w wieku prokreacyjnym, planujących ciążę oraz w pierwszym trymestrze jej trwania. Zaleca się wśród nich również suplementację preparatami witaminy B9 (najlepiej jeśli jest to w formie kwasu lewomefoliowego / 5-metylotetrahydrofolianu (5-MTHF), a nie w formie popularnego kwasu foliowego).


Zapotrzebowanie na witaminę B9:

   Zapotrzebowanie na witaminę B9 według Dietary Reference Intakes ustalone przez amerykańską National Academy of Sciences, Food and Nutrition Board.

^*1 Zalecane dziennie spożycie (RDA) - wartość zaspokajająca potrzeby ponad 97.5% zdrowej populacji w każdej grupie wiekowej, obu płci. Wartość ta jest szacowana metodami statystycznymi.

^*2  Poziom maksymalny spożycia (UL) - wartość, która nie powoduje szkodliwych efektów u osób zdrowych, co stwierdzono w badaniach pod kontrolą lekarską.


Dietoterapia:

   Postępowanie dietetyczne w leczeniu niedokrwistości z powodu niedoboru witaminy B9 wymaga dostarczenia produktów bogatych w witaminę B9. Witaminę B9 znaleźć można zarówno w produktach roślinnych jak i zwierzęcych.


Produkty bogate w witaminę B9:

- wątroba drobiowa - 590 µg / 100 g
- jarmuż - 120 µg / 100 g
- brukselka - 130 µg / 100 g
- brokuły - 119 µg / 100 g
- szparagi - 150 µg / 100 g
- awokado 66 µg / 100 g
- migdały 96 µg / 100 g
- szpinak 193 µg / 100 g
- sałata 75 µg / 100 g
- natka pietruszki  150 µg / 100 g
- żółtko jaja kurzego 152 µg / 100 g

   Witamina B9 jest wrażliwa na wysoką temperaturę, działanie promieni słonecznych. Smażenie, gotowanie, pieczenie powodują więc jej straty w produktach spożywczych. Należy więc spożywać warzywa i owoce głównie w formie surowej lub po możliwie najkrótszej obróbce termicznej.



   Nieodpowiednia dieta, zaburzenia wchłaniania oraz nieprawidłowe funkcjonowanie szpiku kostnego doprowadzić mogą do powstania niedokrwistości. Oprócz szeregu objawów anemia niezależnie od przyczyny prowadzić może do poważnych powikłań zdrowotnych.