Substancje bioaktywne - charakterystyka i właściwości zdrowotne

   Składniki (substancje) bioaktywne to różnorodne związki nieodżywcze pochodzące z produktów żywnościowych, które oddziałują na organizm człowieka przez usprawnianie procesów fizjologicznych. Zabezpieczają przez to organizm przed niewłaściwymi reakcjami zachodzącymi w ustroju oraz wpływają na aktywność bakterii, wirusów i innych mikroorganizmów. Substancje aktywne ochraniają organizm przez chorobami.

   Rozwój nauki pozwolił na dokładne zbadanie substancji aktywnych i określenie pełnionych przez nie funkcji. Do dziś opisano ponad kilkadziesiąt tysięcy związków bioaktywnych, wśród których wyróżniono następujące grupy takie jak związki fenolowe, terpenoidy oraz niebiałkowe związki azotowe. Jak powstają związki bioaktywne, gdzie występują oraz jakie właściwości zdrowotne pełnią w organizmie?

Podział substancji aktywnych

- Substancje aktywne podzielić można na pierwotne i wtórne. Substancje bioaktywne pierwotne występują w każdej roślinie i pełnią funkcje energetyczne, budulcowe lub zapasowe. Są to min. skrobia, cukry proste, chlorofil, tłuszcze, aminokwasy, kwasy nukleinowe i białka. Substancje bioaktywne wtórne to produkty przemiany materii, którym nie przypisuje się podstawowych funkcji w procesach fizjologicznych roślin.

- Pod względem występowania wyróżnia się substancje bioaktywne roślinne i zwierzęce. Choć większość substancji aktywnych wstępuje w roślinach np. terpeny, związki fenolowe, alkaloidy, flawonoidy), literatura dostarcza informacji o substancjach bioaktywnych obecnych w produktach zwierzęcych. Są to np. kwasy tłuszczowe omega-6 i omega-3, skwalen, liwetyna oraz cystatyna i lizozym.

- Ze względu na budowę chemiczną substancje bioaktywne podzielono na podstawowe grupy:
-- związki fenolowe (np. flawonoidy, fenolokwasy)
-- niebiałkowe związki azotowe (np. aminy, aminokwasy, alkaloidy, glikozydy)
-- terpenoidy (np. saponiny, karotenoidy, tokoferole, monoterpeny)

- Związki bioaktywne niekorzystne powstające w procesach technologicznych (np. akryloamid), niekorzystne występujące naturalnie w produktach (np. związki cyjanogenne, alkaloidy, związki saponinowe) oraz związki bioaktywne korzystne występujące w produktach (min. witaminy A, E, C, składniki mineralne, błonnik pokarmowy, wielonienasycone kwasy tłuszczowe, poliole, lecytyna, flawonoidy)



Właściwości przeciwutleniające substancji bioaktywnych

   Do podstawowych właściwości, jakie posiadają substancje aktywne, należą właściwości przeciwutleniające. Niekorzystne zmiany oksydacyjne w komórkach zapoczątkowywane są przez reaktywne formy tlenu (RFT). Nadmierne nagromadzenie aktywnych form tlenu w organizmie prowadzić może do zachwiania równowagi pomiędzy wytwarzaniem a niszczeniem wolnych rodników. Do przyczyn powstawania wolnych rodników (oksydantów, utleniaczy) prowadzić może wiele czynników. Są to między innymi promieniowanie UV, leki czy stres. Wolne rodniki uszkadzają inne komórki, niszcząc białka, struktury DNA oraz błony komórkowe. Im więcej uszkodzonych lub zniszczonych komórek, tym słabszy staje się organizm, jest bardziej podatny na starzenie i choroby. Organizm broni się przed działaniem wolnych rodników własnymi enzymami takimi jak katalaza, dysmutaza ponadtlenkowa czy peroksydaza. Wykorzystuje też do tego substancje aktywne dostarczane wraz z pożywieniem min. witaminy A, C, E czy flawonoidy. Substancje antyoksydacyjne wzmacniają układ odpornościowy. Spożywanie produktów bogatych w przeciwutleniacze zapobiega więc przedwczesnemu starzeniu się organizmu oraz zmniejsza ryzyko wystąpienia wielu chorób (ChUK, nowotworów).



Charakterystyka i podział wybranych grup substancji bioaktywnych pochodzenia roślinnego

Glikozydy. Do glikozydów należą antocyjany, flawonoidy, fenole, laktony, kamaryna, sterole oraz saponina. Glikozydy w roślinach są wytwarzane w liściach, a gromadzą się w owocach, korzeniu oraz nasionach.

Alkaloidy. Powstają na drodze reakcji aminokwasów w młodych pędach i korzeniach roślin.

Olejki eteryczne. Są to substancje lotne, które charakteryzują się określonym zapachem np. w olejku miętowym, olejku koprowym, olejku melisowym, olejku lawendowym.

Barwniki. Wyróżnia się tu między innymi chlorofil (zielony), ksantofil (pomarańczowy), likopen (czerwony), antocyjany (fioletowy, czerwony).



Przegląd wybranych substancji bioaktywnych wykazujących działanie przeciwutleniające

   Zawarte w surowcach roślinnych związki wykazują cenne, prozdrowotne właściwości. Stosowane mogą być one w profilaktyce oraz dietoterapii wielu schorzeń takich jak choroby układu krążenia czy nowotwory. Opóźniają one procesy starzenia oraz zwiększają odporność organizmu. Należy więc włączyć do diety jak największą ilość różnego rodzaju warzyw, owoców, ziół i orzechów nie zapominając o produktach zwierzęcych takich jak tłuste ryby morskie czy jaja.