Zaburzenia wchłaniania określane także jako zespół złego wchłaniania są stanem, w którym organizm nie potrafi przyswoić odżywczych substancji dostarczanych mu wraz z pożywieniem.
Mimo stosowania zbilansowanej diety, pojawiają się objawy niedoboru. Może to doprowadzić do niedożywienia, a w wieloletniej perspektywie - nawet do wyniszczenia organizmu. Zespół złego wchłaniania (dalej jako: ZZW) jest związany z zaburzeniem przenikania składników strawionego pożywienia przez śluzówkę jelita.
|
|
Pierwotne i wtórne zaburzenia wchłaniania
ZZW może mieć charakter pierwotny lub wtórny. W pierwszym przypadku przyczyną jest uszkodzenie jelita cienkiego, w drugim - inna choroba, prowadząca do nieprawidłowego trawienia pokarmu. Składniki pożywienia muszą być odpowiednio przygotowane do przyswojenia, w przeciwnym razie, nawet odpowiednio funkcjonująca błona śluzowa jelita, nie będzie w stanie wchłonąć istotnych dla zdrowia składników.
Enzymy potrzebne od zaraz i to w odpowiedniej ilości
Zarówno brak, jak i niedostateczna ilość enzymów trawiennych, mogą doprowadzić do zaburzeń wchłaniania. Brak enzymów warunkujących przyswajalność składników odżywczych może mieć charakter wrodzony (np. alaktazja, fenyloketonuria), albo nabyty. W pierwszym przypadku organizm od początku nie wytwarza określonego enzymu. W drugim zaś, do zaburzenia produkcji enzymów dochodzi w efekcie rozwoju chorób narządów odpowiedzialnych za ich dostarczanie. Tytułem przykładu można wskazać na choroby trzustki i wątroby.
Choroby przyczyniające się do pierwotnego ZZW
Pierwotny ZZW ma przyczynę tkwiącą w błonie śluzowej jelita cienkiego. Do uszkodzeń śluzówki również prowadzą określone choroby. Należą do nich choroby pasożytnicze, infekcje oraz alergie. Zaburzenia wchłaniania o pierwotnym charakterze mogą być spowodowane również przez chorobę Leśniowskiego-Crohna, celiakię, albo zespół krótkiego jelita. Przyczyną ZZW mogą być również:
- leki
- promieniowanie
- resekcja żołądka
- częściowe usunięcie jelita
Farmakoterapia jako przyczyna zaburzeń wchłaniania
Niektóre leki mogą doprowadzić do upośledzenia przyswajania składników odżywczych w jelicie cienkim. Są to między innymi takie substancje czynne, jak cholestyramina, neomycyna, metotreksat i kolchicyna. Co ciekawe, za zaburzenia wchłaniania mogą odpowiadać preparaty żelaza i niesteroidowe leki przeciwzapalne oraz środki przeczyszczające.
Jak organizm sygnalizuje, że ma problem z przyswajaniem składników z pożywienia?
Początkowo nieprawidłowe przyswajane składników z pożywienia w ogóle nie powoduje objawów. W miarę upływu czasu pojawiają się takie dolegliwości, jak:
- obniżenie masy ciała
- zmęczenie
- osłabienie
Symptomy niedoborów poszczególnych witamin i minerałów. Niedobór białka prowadzi do osłabienia odporności, obrzęków i zmniejszenia masy ciała. U najmłodszych pacjentów może dojść do zaburzeń wzrostu. Zaburzenia trawienia tłuszczu objawia się przewlekłymi biegunkami tłuszczowymi - tłuszcz jest spożywany, ale nie może zostać prawidłowo przyswojony. Stolec posiada zbyt jasne zabarwienie, staje się obfity i półpłynny oraz cuchnący. Długotrwałe zaburzenia przyswajania tłuszczu prowadzą do niedoborów witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Z kolei, jeśli układ pokarmowy ma problem z przyswajaniem węglowodanów, manifestuje to poprzez biegunkę, nadmierne oddawanie gazów, a także wzdęcia i bóle brzucha.
Niebezpieczne niedobory witamin
Nieleczone zaburzenia wchłaniania prowadzą do obniżenia poziomu niektórych witamin w organizmie - te z kolei przyczyniają się do rozwoju określonych chorób. Awitaminoza K prowadzi do rozwoju skazy krwotocznej, zaś niedobór witaminy C powoduje szkorbut. Niedobór witaminy B9 (kwasu foliowego), podobnie jak zbyt niski poziom żelaza w organizmie, przyczyniają się do rozwoju niedokrwistości (inaczej: anemii). Z powodu niedoboru witaminy D, witaminy K2, wapnia, fosforu i magnezu najbardziej cierpi układ kostny i nerwowy (depresja, krzywica, osteomalacja, tężyczka, osteoporoza). Niedobór witaminy A prowadzi do chorób skóry i błony śluzowej oraz kurzej ślepoty. Awitaminoza witamin z grupy B powoduje z kolei szereg symptomów ze strony układu nerwowego, a także zaburzenia związane ze skórą i błonami śluzowymi.
Dlaczego mamy problem z rozpoznaniem zaburzeń wchłaniania?
Po pierwsze, objawy ZZW pojawiają się stosunkowo późno - dopiero w momencie, gdy już występuje niedobór określonych składników pożywienia i wyczerpią się zapasy witamin i minerałów zgromadzonych w organizmie. Po drugie, za wszelkie niedobory najczęściej obwinia się nieprawidłową dietę. Dopiero gdy wprowadzenie suplementów diety nie daje rezultatów, pacjent zgłasza się do lekarza. Zaburzenia wchłaniania prowadzą do osłabienia oraz wyniszczenia organizmu, w tym nawet do niepłodności. Rozpoznanie problemu jest możliwe w oparciu o wyniki takich badań laboratoryjnych, jak:
- morfologia krwi obwodowej
- badanie ogólne moczu
- badanie kału
Ponadto, wykonuje się szereg badań specjalistycznych, na przykład test na zaburzenia wchłaniania soli żółciowych, test Schillinga, czy też wodorowy test oddechowy. W rozpoznaniu celiakii pomocne jest wykonanie gastroskopii połączonej z pobraniem wycinków z dwunastnicy do badania mikroskopowego. ZZW rozwijający się na podłożu alergicznym można rozpoznać poprzez wykonanie testów alergicznych.
Dieta eliminacyjna i farmakoterapia w leczeniu ZZW
W niektórych przypadkach zaburzeń wchłaniania konieczne jest wdrożenie diety eliminacyjnej. Sztandarowymi przykładami są dieta bezglutenowa stosowana w leczeniu choroby trzewnej oraz dieta bezmleczna stosowana w przypadku niedoboru laktazy.
W przebiegu choroby trzewnej (inaczej: celiakii) dochodzi do zaniku kosmków jelitowych i upośledzonego wchłaniania składników pokarmowych. W przypadku wspomnianej choroby organizm nie jest zdolny do trawienia glutenu. Jeżeli pacjent nie stosuje prawidłowej, bezglutenowej diety, rozwijają się zaburzenia wchłaniania. Z powodu jednego składnika, inne nie mogą być prawidłowo przyswojone.
W zależności od podłoża ZZW farmakoterapia może obejmować na przykład antybiotyki, albo leki przeciwpasożytnicze. W przypadku choroby Leśniowskiego-Crohna trzeba podać leki przeciwzapalne. Leczenie powinno uwzględniać także uzupełnienie poziomu brakujących składników odżywczych, w tym witamin i minerałów. Czasami pacjent musi długotrwale zażywać preparaty dostarczające enzymów (np. enzymy trzustkowe w przebiegu przewlekłego zapalenia trzustki).
Gdy trzustka szwankuje nie tylko białka nie są przyswajane
Zaburzenia wchłaniania powiązane ogólnie z zaburzeniami trawienia, bardzo często są spowodowane przez choroby trzustki (np. przewlekłe zapalenie, ostre zapalenie, kamicę). Schorzenia tego organu prowadzą nieuchronnie do ograniczenia wydzielania, albo zupełnego zaprzestania produkcji takich enzymów, jak:
- lipaza trawiąca tłuszcze
- pepsyna trawiąca białko
- trypsyna trawiąca białko
Zaburzone trawienie białek może być spowodowane również chorobami żołądka i jelita cienkiego. Niedostateczna ilość kwasu solnego, podobnie jak niedobór trypsyny w jelicie cienkim blokują trawienie oraz przyswajanie białek.
Dysfunkcje wątroby i trzustki a zaburzenia przyswajania tłuszczu
W przebiegu chorób trzustki produkcja enzymu odpowiadającego za trawienie tłuszczu jest upośledzona - pojawiają się tzw. biegunki tłuszczowe. Wchłanianie witamin A, D, E i K (rozpuszczalnych w tłuszczach) jest utrudnione. Prowadzi to w dłuższej perspektywie do zaburzenia gospodarki hormonalnej, perystaltyki jelit, układu odpornościowego, krzepliwości krwi i ciśnienia tętniczego. Z kolei choroby wątroby prowadzą do upośledzenia trawienia tłuszczów w związku ze zmniejszeniem ilości wydalanej żółci i zaburzenia jej składu. Tłuszcz nie może być poddany efektywnej i skutecznej emulgacji, a nieprawidłowo stawiony, nie ulega przyswojeniu.
Zmiany zanikowe narządów trawiennych u seniorów
U osób starszych problemem mogą okazać się zmiany zanikowe, które początkowo objawiają się wzdęciami, zaparciami stolca lub biegunką. W miarę upływu czasu resztki pokarmowe, które nie zostały prawidłowo strawione zalegając w jelitach powodują biegunki, zaparcia i wzdęcia. Zachodzące w jelitach procesy gnilne prowadzą do produkcji toksycznych składników. Przewlekłe zmiany zanikowe prowadzą do upośledzonego wchłaniania składników pokarmowych i mogą doprowadzić do pogorszenia pracy układu odpornościowego i rozwoju nowotworów, a także do ogólnego osłabienia organizmu.
Zaburzenia wchłaniania mogą wystąpić już u dzieci
U najmłodszych pacjentów zaburzenia wchłaniania mogą być spowodowane alergią pokarmową - np. alergią na białko mleka krowiego, laktozę, albo gluten. U dzieci zespół złego wchłaniania może być sygnalizowany przez zmiany skórne, przewlekłą niedokrwistość z niedoboru żelaza, brakiem przyrostu masy ciała, częstym ulewaniem pokarmu i biegunkami. Do mniej specyficznych objawów należą natomiast pogorszony nastrój i rozdrażnienie oraz utrata apetytu. Nieleczone alergie pokarmowe prowadzą do niedożywienia jakościowego i ilościowego.
Odpowiednio wczesne wdrożenie diety eliminacyjnej w przypadku alergii pokarmowej jest niezwykle istotne. W przeciwnym razie upośledzone wchłanianie może mieć trwały charakter - bliznowate uszkodzenie kosmków jelitowych jest już nieodwracalne.
ZZW jako przyczyna niedożywienia
Niedożywienie jest kojarzone głównie ze stosowaniem głodówek i niskokalorycznych diet. Niemniej w dłuższej perspektywie może być ono spowodowane także przez nieleczone zaburzenia wchłaniania. O rozwoju niedożywienia - ilościowego i jakościowego - mogą świadczyć nadmierna utrata masy ciała, stałe uczucie zmęczenia i nadmierna senność, a także obniżenie fizycznej i umysłowej sprawności. U kobiet dochodzi do zaniku miesiączki. Ponadto, mogą wystąpić symptomy charakterystyczne dla awitaminozy, niedoboru minerału, tłuszczu, białka lub węglowodanów.
Nie czekaj na kurzą ślepotę i osteoporozę
Spadek masy ciała dla wielu osób - szczególnie kobiet nie jest powodem do zmartwień, ale raczej do radości. Tymczasem to jeden z pierwszych objawów niedożywienia związanego np. z zaburzeniami wchłaniania. Pogorszenie stanu skóry, włosów i paznokci zrzucamy na nieefektywne działanie kosmetyków lub w ogóle zaniedbanie ich pielęgnacji. Nadmierną senność i permanentne uczucie zmęczenia tłumaczymy natłokiem obowiązków. Tymczasem wymienione dolegliwości, choć tak pozornie niegroźne, proszące się o bagatelizowanie, należą do ogólnych objawów zaburzeń wchłaniania i rozwijającego się na ich podłożu niedożywienia. Nie czekaj, aż pojawią się poważne dolegliwości związane ze znacznym niedoborem poszczególnych witamin i minerałów! Zgłoś się do lekarza i rozwiej wątpliwości, korzystając z możliwości, jakie daje współczesna medycyna. Problem późnego wykrywania zaburzeń wchłaniania nie jest związany z brakiem wiedzy na ich temat, ani nawet z niedofinansowaniem służby zdrowia - chodzi o to, że pacjenci trafiają do lekarza zbyt późno i zwykle z powodu bagatelizowania pierwszych symptomów.
Dieta w leczeniu zaburzeń wchłaniania
Sposób żywienia cierpiącego na ZZW jest planowany indywidualnie z uwzględnieniem przyczyny zaburzeń przyswajania składników pokarmowych. Ponadto, pacjent powinien ściśle przestrzegać ogólnych zasad diety stosowanej w leczeniu niedożywienia. Pomocne może okazać się włączenie do jadłospisu wysokoenergetycznych preparatów odżywczych u osób z niedowagą. Z pomocą przychodzi też bogata gama żywności funkcjonalnej - pozbawionej alergenów pokarmowych, wzbogaconej witaminami i minerałami. Uzupełnienie niedoborów żywieniowych wymaga czasu i cierpliwości oraz restrykcyjnego przestrzegania planu odżywiania ułożonego przez dietetyka.