Zdrowe odżywianie czy już ortoreksja - gdzie leży granica?

   Ortoreksja (łac. ortotexia nervosa) uchodzi już za jedno z zaburzeń odżywiania, obok anoreksji, bulimii i kompulsywnego objadania się.

   Coraz więcej osób stara się przestrzegać zasad zdrowego odżywiania, jednak przesadne dbanie o dietę może doprowadzić do choroby. Moda na zdrowe odżywianie propagowana jest przez wszechobecne media. Dużym zainteresowaniem cieszą się np. dieta antyrakowa, czy dieta surowa (dieta raw food). Problem ortoreksji jest jeszcze mało znany. Poza tym, duże trudności sprawia rozpoznanie tego zaburzenia. Pojęcie ortoreksji zostało wprowadzone do terminologii medycznej w 1997 r. przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana, autora książki "Health Food Junkies". Lekarz przedstawił w niej swoje zmagania z ortoreksją oraz przypadki zaburzeń u jego pacjentów.

Początki ortoreksji

   Początki rozwoju ortoreksji są bardzo trudne do dostrzeżenia. Zachowanie pacjenta nie budzi żadnych zastrzeżeń, a wręcz przeciwnie - często jest on wzorem do naśladowania pod względem diety. Do nawyków charakterystycznych dla osoby cierpiącej na ortoreksji należą m.in. unikanie spożywania niektórych produktów, a także skoncentrowanie się na jakości i sposobie przygotowania potrawy. Ortorektyk może być frutarianinem, weganinem, wegetarianinem, czy też witarianinem. Przyczyn ortoreksji poszukuje się obecnie w mechanizmach obsesyjno - kompulsywnych, a także motywacji religijnej i duchowej oraz dążeniu do osiągnięcia szczupłej sylwetki.



Gdzie leży granica?

   Granica między zdrowym odżywianiem a ortoreksją jest bardzo cienka, ale są pewne cechy charakterystyczne dla osoby cierpiącej na omawiane zaburzenie, jakich nie posiada osoba mająca "zdrowe" podejście do odżywiania. Ortoreksja występuje wówczas, gdy dieta wysuwa się na pierwszy plan stając się w ten sposób ucieczką od problemów emocjonalnych, zawodowych i innych związanych z codziennością. Ortorektyk jest przekonany, że zdrowe odżywianie zapewni mu kontrolę nad życiem, pozwoli zapobiec chorobom oraz ułatwi osiągnięcie wymarzonej sylwetki zgodnej z oczekiwaniami współczesnego świata (m.in. rozmiar "0", umięśnione ciało). Dieta może pełnić także rolę drogi do odnalezienia duchowości i tożsamości. Wreszcie, rygorystyczne przestrzeganie zasad zdrowego odżywiania może być wyrazem wewnętrznego pragnienia ascetyzmu. Niepokojące jest pojawienie się poczucia winy i lęku w przypadku nawet drobnego odstępstwa od zdrowej diety.



Kryteria diagnozy ortoreksji

   Do rozpoznania ortoreksji służy kwestionariusz ORTO-15 złożony z piętnastu pozycji, które dotyczą nasilenia się zachowań ortorektycznych. Kryteria diagnostyczne bazują na pierwszych kryteriach diagnozy zaproponowanych przez Steven'a Bratmana oraz David'a Knight'a. Kwestionariusz ORTO-15 został opracowany na podstawie charakterystycznych objawów ortoreksji. Zachowania wskazujące na ortoreksję obejmują:

- stwierdzenie cech osobowości obsesyjno - kompulsywnej
- przesadne przywiązywanie wagi do zdrowego sposobu odżywiania
- stały charakter zaburzenia
- negatywny wpływ zdrowego odżywiania na jakość życia



Test (kwestionariusz) ORTO-15

   Kwestionariusz ORTO-15 został opracowany przez zespół z Rzymskiego Uniwersytetu Sapienza pod kierunkiem Lorenzo Maria Donini.

   Odpowiedzi na poszczególne pytania punktuje się od 4 do 1, w zależności od udzielonej odpowiedzi (4 - zawsze, 3 - często, 2 - czasami, 1 - nigdy). W teście ORTO-15 diagnozę ortoreksji stawia się przy wyniku poniżej progu, który autorzy testu uznali za najbardziej optymalny, czyli 40 punktów. Poniżej 15 pytań testu ORTO-15:

1. Kiedy jesz czy zwracasz wówczas uwagę na wartość kaloryczną spożywanych produktów?
2. Kiedy jesteś w sklepie spożywczym czy czujesz się zdezorientowana(ny) / zmieszana(y)?
3. Czy w przeciągu ostatnich 3 miesiące szczególnie często myślałaś(eś) o jedzeniu?
4. Czy wybierając produkty spożywcze kierujesz się troską o swoje zdrowie?
5. Czy podczas oceny jedzenia smak jest dla Ciebie ważniejszy niż jego jakość?
6. Czy jesteś skłonna(y) wydać więcej pieniędzy, aby kupić zdrowsze jedzenie?
7. Czy myślenie o jedzeniu trapi Cię przez więcej niż 3 godziny dziennie?
8. Czy pozwalasz sobie na jakieś żywieniowe odstępstwa?
9. Czy uważasz, że Twój nastrój wpływa na Twoje zachowania żywieniowe?
10. Czy uważasz, że przeświadczenie o spożywaniu jedynie zdrowej żywności zwiększa poczucie własnej wartości?
11. Czy uważasz, że spożywanie zdrowej żywności zmienia Twój styl życia? (częstotliwość wyjść do restauracji, do przyjaciół ...)
12. Czy uważasz, że spożywanie zdrowej żywności może poprawić Twój wygląd?
13. Czy czujesz się winna(y), gdy pozwolisz sobie na żywieniowe odstępstwo?
14. Czy uważasz, że na rynku dostępne są także niezdrowe produkty żywnościowe?
15. Czy obecnie spożywasz posiłki w samotności?



Ortoreksja a anoreksja

   Ortoreksja jest pod pewnymi względami podobna do anoreksji, niemniej ze względu na znaczne różnice między wymienionymi zaburzeniami odżywiania nie należy ich ze sobą utożsamiać. Ortorektyk skupia się na jakości i składzie pokarmu. Nie jest on skoncentrowany na masie ciała. Osoba cierpiąca na jadłowstręt psychiczny zwraca uwagę na ilość i kaloryczność pożywienia, a utrata wagi ciała jest pierwszorzędnym celem. Poza tym, w przypadku jadłowstrętu psychicznego występuje pewna zależność między chorobą a masą ciała i BMI. Podobna tendencja w przypadku ortoreksji nie występuje.

   Podobieństwem między ortoreksją i anoreksją jest natomiast występowanie rytuałów związanych z posiłkami, a także sztywnych nawyków żywieniowych i celebracja posiłków. Poza tym, odżywianie  w znacznym stopniu wpływa na samoocenę. Ograniczenia związane z dietą zapewniają chorej osobie poczucie kontroli nad swoim ciałem i zdrowiem. Ortorektyk i anorektyk unikają restauracji i stołówek. Zazwyczaj a to osoby egoistyczne lub perfekcjoniści. Podobne są także powikłania obu zaburzeń odżywiania, a mianowicie obniżenie zdolności do koncentracji i zapamiętywania, anemia, osteoporoza, obniżenie odporności, zatrzymanie cyklu menstruacyjnego i zaburzenia pracy jelit.



Dlaczego ortoreksja jest niebezpieczna?

   Paradoksalnie, pragnienie zdrowego odżywiania się może doprowadzić do niedożywienia oraz zaburzenia funkcjonowania pacjenta w społeczeństwie. Główną motywacją do rozpoczęcia zdrowej diety jest pragnienie uniknięcia choroby, wyeliminowania niezdrowych nawyków żywieniowych, a często także poprawa kondycji fizycznej.

   Ortoreksja powoduje znaczne obniżenie masy ciała i niedożywienie. Anorektyk stopniowo ogranicza ilość spożywanego pokarmu. W przypadku ortorektyka jest nieco inaczej. Zwraca on uwagę na jakość pożywienia do tego stopnia, że odmawia sobie jedzenia, aby uniknąć spożycia zanieczyszczonej i niezdrowej żywności. Takie postępowanie prowadzi do uznania, że jedynym bezpiecznym produktem jest woda wyselekcjonowana w odpowiedni sposób. Konsekwencją tego typu zachowań jest pozbawienie organizmu niezbędnych substancji odżywczych, obniżenie nastroju oraz izolacja społeczna.

   Powikłania ortoreksji mogą być stanami bezpośrednio zagrażającymi życiu. Należą do nich m.in. zaburzenia hematologiczne, arytmia, niewydolność serca, znaczny spadek masy ciała, rozedma podskórna, rozedma śródpiersiowa, odma opłucnowa. Ortorektyk poszukując jeszcze "zdrowszych" metod żywienia i produktów spożywczych często zmaga się z niedoborami składników takich jak: żelazo, witamina B12, białko, kwasy tłuszczowe. U kobiet może dochodzić do braku krwawień menstruacyjnych.



   Podsumowując powyższe rozważania na temat ortoreksji można zauważyć, że stosowanie zdrowej diety nie zawsze jest tożsame ze zdrowym podejściem do odżywiania. Pewne zachowania mogą wskazywać na występowania zaburzenia odżywiania o cechach zaburzenia obsesyjno - kompulsywnego. Ortoreksja w dłuższej perspektywie prowadzi do powikłań zdrowotnych, dlatego też wymaga leczenia, które polega głównie na psychoterapii.