Znaczenie witaminy B9 (kwasu foliowego) w diecie kobiet

   Witamina B9 (powszechnie nazywana kwasem foliowym, znana też jest jako folan, kwas pteroiloglutaminowy, folacyna) jest jednym z niezbędnych składników odżywczych, który w przyrodzie możemy znaleźć pod postacią folianów. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa folium, co oznacza "liść". Witamina B9 została odkryta w latach 30. XX wieku. W 1941 roku została wyizolowana z liści szpinaku, a w 1946 roku została zsyntetyzowana przez amerykańskich chemików.

   Biologicznie aktywną formą witaminy B9 jest kwas lewomefoliowy, inaczej 5-metylotetrahydrofolian (5-MTHF) - w tej właśnie formie foliany są wykorzystywane przez nasz organizm. Kwas foliowy i foliany to różne formy witaminy B9. Kwas foliowy to syntetyczna forma witaminy B9, natomiast foliany to jak już wspomniano naturalna forma występująca w żywności. W różnych źródłach nazwy te są stosowane zamiennie, choć różnice między nimi (szczególnie w ich metabolizmie są znaczące), tak więc określanie witaminy B9 - kwasem foliowym jest niepoprawne. Syntetyczna postać witaminy B9 - kwas foliowy jest powszechnie stosowana w suplementach diety i dodawany do produktów spożywczych.

   Witamina B9 jest związkiem, która nie może być syntetyzowana przez człowieka i musi być dostarczana wraz z pożywieniem. Pełni ona szereg ważnych funkcji w organizmie, a jej niedobory żywieniowe są jedną z najczęściej występujących awitaminoz. Witamina B9 pełni szczególną rolę w okresie poprzedzającym ciążę oraz w pierwszym trymestrze jej trwania. Z tego też powodu odpowiednia jego ilość w diecie kobiet w wieku rozrodczym jest szczególnie ważna. Jaką rolę pełni witamina B9 w organizmie, jakie są skutki jego niedoboru i kiedy i w jakiej formie stosować suplementację?

Funkcje w organizmie witaminy B9

   Witamina B9 uczestniczy w syntezie fosfolipidów, metylacji białek oraz struktury DNA, syntezie białek, przemianach aminokwasów oraz w procesach krwiotwórczych (tworzenie czerwonych krwinek, jest zatem czynnikiem antyanemicznym), uczestniczy w tworzeniu soku żołądkowego, zapewnia sprawne działanie wątroby, żołądka i jelit, chroni organizm przed nowotworami. Niski poziom witaminy B9 przekłada się na wysoki poziom szkodliwego aminokwasu homocysteiny, który niekorzystnie wpływa na układ sercowo-naczyniowy. Jedną z najważniejszych funkcji jakie pełni witamina B9 jest zmniejszanie ryzyka występowania wad wrodzonych u płodów, które związane są nieprawidłowym zamykaniem cewy nerwowej.



Źródła w żywności witaminy B9

   Foliany występują zarówno w produktach pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Największa ich ilość jest zawarta w warzywach liściowych (brokuły, sałata, brukselka, szpinak, kapusta włoska, jarmuż), kiełkach pszenicy, otrębach, szparagach, drożdżach piekarskich, nasionach roślin strączkowych. Wśród produktów zwierzęcych szczególnie bogate w foliany są wątroba oraz żółtka jaj.



Dzienne zapotrzebowanie na witaminę B9 (poziom zalecanego spożycia) dla różnych grup ludności

   Zapotrzebowanie na witaminę B9 według Dietary Reference Intakes ustalone przez amerykańską National Academy of Sciences, Food and Nutrition Board.

^*1 Zalecane dziennie spożycie (RDA) - wartość zaspokajająca potrzeby ponad 97.5% zdrowej populacji w każdej grupie wiekowej, obu płci. Wartość ta jest szacowana metodami statystycznymi.

^*2 Poziom maksymalny spożycia (UL) - wartość, która nie powoduje szkodliwych efektów u osób zdrowych, co stwierdzono w badaniach pod kontrolą lekarską.




Skutki niedoboru witaminy B9

   Niedobór witaminy B9 przyczynia się do nieprawidłowego rozwoju płodu, zwłaszcza do powstawania wad cewy nerwowej i zaburzeń prawidłowego działania układu nerwowego. Wady ośrodkowego układu nerwowego to między innymi przepuklina mózgu i rdzenia kręgowego, bezmózgowie czy rozszczep kręgosłupa i jamistość rdzenia. Zbyt niska podaż tej witaminy wraz z dietą może skutkować również niedokrwistością (anemią) megaloblastyczną, niską masą urodzeniową noworodków, poronieniami i przedwczesnymi porodami. Badania wykazały także wpływ niedostatecznego spożycia witaminy B9 na zwiększone ryzyko zmian miażdżycowych i nowotworowych. Na niedobór witaminy B9 szczególnie narażone są dziewczęta w okresie dojrzewania, kobiety w wieku rozrodczym oraz kobiety w ciąży.



(Nie)stabilność i wrażliwość folianów pochodzących z żywności

   Foliany są związkami niestabilnymi i wrażliwymi na działanie czynników środowiska takich jak wysoka temperatura (gotowanie zmniejsza zawartość folianów o 40-70%), światło, tlen, kwasowość środowiska. Podczas gotowania np. szpinaku zawartość folianów w nim obniża się o połowę. Przechowywanie produktów spożywczych powoduje utlenianie witaminy do gorzej przyswajalnych jego pochodnych. Obróbka technologiczna produktów spożywczych (np. obieranie, krojenie) również przyczynia się do zmniejszenia zawartości folianów w żywności. Biodostępność folianów z pożywienia może być też ograniczana przez wiele czynników takich jak alkohol, palenie tytoniu, niektóre leki, środki antykoncepcyjne, czy choroby przewodu pokarmowego np. celiakia. Niedobory żelaza i witaminy C upośledzają wykorzystywanie folianów przez organizm.



Dlaczego witamina B9 jest szczególnie ważna w diecie kobiet?

   Witamina B9 jest konieczna do prawidłowego funkcjonowania i wzrostu wszystkich komórek. Uczestniczy w wytwarzaniu czerwonych krwinek (w układzie krwionośnym) oraz mózgu i rdzenia kręgowego (w układzie nerwowym). Niedobór witaminy B9 podczas wykształcania się najważniejszych układów u płodu może powodować wady ośrodkowego układu nerwowego płodu. Niedostateczna ilość witaminy B9 podczas ciąży stwarza również zagrożenie wystąpienia samoistnych poronień oraz urodzeń dziecka z niską masą urodzeniową.



Kiedy i dlaczego zaleca się suplementację witaminy B9?

   Wysoki współczynnik umieralności, który spowodowany jest przez wady wrodzone oraz inne liczne skutki niedoboru witaminy B9 doprowadziły do powstania w Polsce w 1997 roku Programu Profilaktyki Wad Cewy Nerwowej. Program ma na celu zwiększanie świadomości oraz wiedzy kobiet na temat znaczenia witaminy B9 oraz o skutkach jego niedoboru. Liczne badania wykazały, że suplementacja witaminą B9 zmniejsza ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej u płodu nawet o 70%. Współczynnik umieralności z tego powodu w Polsce jest najwyższy w Europie, a częstość zachorowań wynosi 2,68 na 1000 urodzin. Program Profilaktyki Wad Cewy Nerwowej przedstawia zalecenia dotyczące stosowania suplementacji przez kobiety planujące ciążę, kobiety w wieku rozrodczym i aktywne seksualnie oraz kobiety w ciąży. Zaleca się stosowanie 0,4 mg (400 µg) kwasu foliowego dziennie przez kobiety w wieku rozrodczym, a szczególnie przez co najmniej 3 miesiące przed planowaną ciążą oraz przez pierwszy trymestr jej trwania. Ważne jest bowiem odpowiednie wysycenie organizmu witaminą B9 przed zajściem w ciążę, ponieważ już w pierwszych tygodniach od zapłodnienia może dojść do nieodpowiednich procesów rozwoju mózgu płodu. Warto zauważyć, że zapasy witaminy B9 w organizmie są niskie, a w okresie zwiększonego zapotrzebowania mogą się one wyczerpać już po 3 miesiącach. Kobietom o zwiększonym ryzyku (czyli kobietom, które urodziły dziecko z wadą cewy nerwowej) zaleca się przejmowanie dziesięciokrotnie większej dawki witaminy B9, czyli 4 mg (4000 µg).

   Instytut Żywności i Żywienia zaleca, aby kobiety w ciąży przyjmowały 600 µg równoważnika folianów na dzień (1 µg syntetycznego kwasu foliowego to 1,7 µg równoważnika folianów), co oznacza 353 µg syntetycznego kwasu foliowego.

   Oprócz suplementacji witaminą B9 zaleca się również spożywanie produktów bogatych w foliany. Syntetyczny kwas foliowy znaleźć również można w żywności wzbogacanej min. soki owocowe, płatki śniadaniowe, mąka. W przeciwieństwie do folianów, kwas foliowy nie jest przekształcany w aktywną formę witaminy B9 w układzie trawiennym, ale głównie w wątrobie. Ten proces jest wolniejszy i mniej wydajny. Organizm potrzebuje więcej czasu, aby wytworzyć 5-MTHF i może mieć problem z całkowitym metabolizowaniem nawet niewielkich dawek związku.

   Z opisanych powyżej i poniżej względów bezpieczniej jest suplementować się nie kwasem foliowym, ale formą metylowaną - metafoliną - solą wapniową lub najlepiej solą glukozaminową kwasu 5- metylotetrahydrofoliowego (5-MTHF), która omija szlaki przemian w organizmie i jest łatwo przyswajalna.



Mutacja genu MTHFR

   MTHFR, to gen który jest odpowiedzialny za przetwarzanie i wchłanianie witaminy B9. Mutacja tego genu (która wcale nie jest rzadka) zakłóca metabolizm a w konsekwencji przyswajanie (metabolizowanie) syntetycznego kwasu foliowego. Niektóre badania wskazują, ze stale podwyższony poziom niezmetabolizowanego kwasu foliowego może mieć negatywne skutki na zdrowie (np. podnosi ryzyko chorób nowotworowych oraz przyspiesza wzrost zmian przedrakowych zachodzących w komórkach, czy też maskuje niedobory witaminy B12). W przypadkach mutacji genu MTHFR zaleca się więc suplementację wspomnianą metafoliną, Aby upewnić się, czy dana osoba cierpi na mutację genu MTHFR, najlepiej wykonać badania genetyczne w kierunku ww. mutacji - badanie to jest osiągalne w wielu polskich laboratoriach.



Podsumowanie

   Kobiety w wieku rozrodczym, już na etapie planowania ciąży oraz kobiety w ciąży powinny zwracać szczególną uwagę na dietę bogatą w foliany oraz suplementację witaminą B9 (najlepiej w formie metafoliny).