Odporność organizmu - czym naprawdę jest i od czego zależy, jak o nią dbać i wzmocnić

   Odporność organizmu to zdolność do rozpoznania i neutralizacji wszelkich czynników chorobotwórczych (patogenów). Mogą to być czynniki zewnętrzne (mikroorganizmy, wirusy, pasożyty, szkodliwe czynniki środowiska) oraz wewnętrzne (własne, patologiczne, uszkodzone komórki). Odpowiedzią immunologiczną nazywa się uruchomienie przez organizm mechanizmów, które prowadzą do unieczynnienia bądź zniszczenia danego antygenu.

   Pierwszą linią obrony organizmu przed patogenami jest skóra oraz reakcje odruchowe takie jak kichanie, kaszel. Dodatkowo organizm produkuje szereg substancji mających za zadanie chronić przed wniknięciem patogenu (np. kwas mlekowy w skórze i nadawanie jej kwaśnego pH, lizozym w ślinie, łzach, pocie, kwas solny w żołądku). A co dzieje się w organizmie po wniknięciu patogenu? Jaka jest organizacja układu odpornościowego, jakie reakcje w nim zachodzą, jakie rodzaje odporności wyróżniamy oraz od czego ona zależy? Jak nabywamy odporność oraz czy mamy wpływ na jej funkcjonowanie?

Organizacja układu odpornościowego

   Układ odpornościowy to zespół narządów, produkujących komórki odpornościowe takie jak trzy rodzaje granulocytów, limfocyty, makrofagi, które mają za zadanie identyfikować i zabijać patogeny. Są to węzły chłonne, migdałki, śledzona oraz grasica i szpik kostny. Narządy te są połączone naczyniami limfatycznymi i krwionośnymi. Wyróżniamy odporność nieswoistą i swoistą.

Odporność nieswoista (wrodzona) organizmu to wytwarzane przez organizm reakcje zabezpieczające przez wniknięciem patogenów do organizmu. W nieswoistej odporności biorą udział fizjologiczne mechanizmy obronne takie jak:
- Produkcja lizozymu, czyli enzymu niszczącego ścianę komórkową niektórych bakterii. Jest obecny w ślinie, łzach oraz pocie.
- Produkcja kwasu mlekowego na skórze.
- Obecność bakterii mlekowych w pochwie wydzielających kwas mlekowy, zakwaszający środowisko i chroniący przed szkodliwymi patogenami.
- Wydzielanie kwasu solnego w żołądku.
- Reakcje odruchowe takie jak kichanie, kaszel, wymioty.
- Wytwarzanie przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych związków przez bakterie mikroflory jelitowej.


Odporność swoista (nabyta) organizmu powstaje podczas kontaktu z antygenem. Wyróżnić tu można nabywanie odporności naturalne (czynne przez kontakt organizmu z patogenem oraz bierne pochodzące od matki) i sztuczne (czynne przez przyjmowanie szczepionek oraz bierne przez podawanie surowic).



Podział i charakterystyka leukocytów

   Leukocyty, inaczej krwinki białe te elementy morfotyczne krwi, które za zadanie mają ochronić organizm przed patogenami. Leukocyty dzielą się na granulocyty i agranulocyty.

Granulocyty:

- Neutrofile - przeprowadzają fagocytozę, odpowiadają za powstawanie ropy, czyli mętnego płynu z czynników chorobotwórczych, martwej tkanki i leukocytów
- Eozynofile - przeprowadzają fagocytozę, kierują reakcjami alergicznymi, niszczą larwy i jaja pasożytów
- Bazofile - przeprowadzają fagocytozę, pobudzają produkcję limfocytów B i heparyny.


Agranulocyty:

- Limfocyty B oraz Th, Tc i Ts - powodują odpowiedź immunologiczną organizmu typu komórkowego. Są odpowiedzialne za niszczenie wirusów. Zawierają przeciwciała wiążące antygeny
- Monocyty (makrofagi) - wytwarzają czynnik hamujący wzrost komórek nowotworowych oraz namnażanie się wirusów (interferon). Przedstawiają limfocytom T obce antygeny



Reakcje odpornościowe organizmu

   Wśród reakcji odpornościowych organizmu, biorąc pod uwagę mechanizm działania, można wyróżnić odpowiedź komórkową i humoralną.

Odpowiedź komórkowa to wykorzystanie komórek zdolnych do niszczenia antygenów bez fagocytozy - limfocytów cytotoksycznych i limfocytów NK oraz komórek zdolnych do fagocytozy (zdolności do pochłaniania bakterii i ich zabijania w swoim wnętrzu, oraz także wydzielania zabójczych dla bakterii substancji) - neutrofili, eozynofilii i makrofagów.


Odpowiedź humoralna bazuje na działaniu przeciwciał pod wpływem pojawiających się w organizmie antygenów. Po wniknięciu patogenu do organizmu następuje związanie antygenu z limfocytem B i prezentacja antygenu limfocytom T. Następnie pod wpływem cytokinin limfocyty B namnażają się w komórki plazmatyczne i komórki pamięci. Komórki plazmatyczne produkują i wydzielają specyficzne przeciwciała, wiążą antygen z przeciwciałem, a następnie kompleksy antygen-przeciwciało są fagocytowane przez makrofagi. Komórki pamięci pozostają w organizmie przez wiele lat i odpowiadają za szybką reakcję humoralną organizmu w trakcie ponownego kontaktu z antygenem (nabywanie odporności).



Od czego zależy odporność organizmu?

GALT

   Głównym elementem układu odpornościowego jest układ MALT (skrót od ang. mucosa associated lymphoid tissue) czyli tkanka limfatyczna. Układ MALT niszczy bakterie, wirusy, grzyby, pasożyty oraz powoduje  rozkład toksyn  bakteryjnych i grzybiczych. Częścią MALT jest GALT (skrót od ang. gut associated lymphoid tissue), czyli tkanka limfatyczna jelit. To w niej znajduje się ok 70% komórek, które wytwarzają immunoglobuliny w organizmie. Oprócz GALT, układ MALT tworzą także:
- (BALT - skrót od ang. bronchus associated lymphoid) tkanka limfatyczna układu oddechowego
- (GUALT - skrót od ang. genitourinary associated lymphoid tissue) tkanka limfatyczna układu moczowo - płciowego
- (SALT - skrót od ang. skin associated lymphoid tissue) skóry

   Odporność mająca związek z błoną śluzową przewodu pokarmowego (GALT), tworzona jest m.in. przez komórki takie jak granulocyty, makrofagi, monocyty, limfocyty T i B. Na prawidłową odpowiedź immunologiczną błony śluzowej wpływa odpowiednia mikroflora jelitowa. Bez jej istnienia układ odpornościowy człowieka nie mógłby istnieć.


Hormony

   Hormony mogą działać jako immunomodulatory, zmieniając wrażliwość układu odpornościowego. Żeńskie hormony płciowe są znanymi immunostymulatorami zarówno nabytej  i wrodzonej odpowiedzi immunologicznej.


Sen i odpoczynek

   Na układ odpornościowy wpływa sen i odpoczynek. Brak snu ma negatywny wpływ na funkcje immunologiczne. Złożone pętle sprzężenia zwrotnego obejmujące cytokiny, takie jak interleukina-1 i czynnik martwicy nowotworów-α, które wytwarzane w odpowiedzi na infekcję, wydają się również odgrywać rolę w regulacji snu o szybkim ruchu gałek ocznych (REM). Zatem odpowiedź immunologiczna na infekcję może powodować zmiany w cyklu snu, w tym wzrost snu wolnofalowego w stosunku do snu REM.

   Kiedy cierpimy na brak snu, procesy immunologiczne mogą mieć osłabiony efekt i mogą skutkować niższym wytwarzaniem przeciwciał i niższą odpowiedzią immunologiczną.

   Oprócz negatywnych konsekwencji braku snu wykazano, że sen i okołodobowy rytm biologiczny organizmu wywierają silny wpływ regulacyjny na funkcje immunologiczne, wpływając zarówno na odporność wrodzoną, jak i adaptacyjną.


Odżywianie i dieta

   Nadmierna podaż kalorii wraz z dietą wiąże się z chorobami, takimi jak cukrzyca i otyłość, o których wiadomo, że wpływają na funkcje odpornościowe. Także pewne niedobory składników odżywczych i mineralnych oraz witamin mogą zaburzać odpowiedź immunologiczną organizmu.


Styl życia

   Czynniki, które mogą osłabić naszą odporność to nieregularny tryb życia, złe odżywianie, stres, napięcia emocjonalne, a także brak aktywności fizycznej. Również stosowanie używek (alkohol, nikotyna) wpływa negatywnie na działanie układu odpornościowego.



Jak zadbać o odporność?

   Co można zrobić, aby układ odpornościowy działa prawidłowo? Budowanie odporności to długotrwały proces, na który wpływa przede wszystkim odpowiedni styl życia oraz unikanie przyjmowania antybiotyków. Ważnym elementem jest zbilansowana dieta, która powinna zawierać takie składniki odżywcze jak:


Witamina C

   Niedobór kwasu askorbinowego może skutkować zmęczeniem organizmu i przez zwiększoną podatnością na infekcje. Witamina C występuje w produktach pochodzenia roślinnego, głównie w surowych warzywach i owocach. Za jej główne źródła uznaje się owoce dzikiej róży, aronię, truskawki, grejpfruty, pomarańcze kiwi, cytryny, paprykę, czarne porzeczki, czarny bez, papryczki chili, warzywa kapustne i natkę pietruszki.



Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach A, D, E

   Oprócz tego należy zwrócić uwagę na spożycie witaminy A, D, E, które wzmacniają nabłonki dróg oddechowych, co wpływa na ochronę przez patogenami. Źródła witaminy A (w postaci retinolu i karotenoidów) w żywności: wątroba, podroby, jaja, masło, sery, marchew, bataty, dynia, kantalupa, morele, jarmuż, szpinak i praktycznie wszystkie zielone rośliny liściaste.  Źródła witaminy D to tłuste ryby morskie (łosoś, halibut, makrela, śledź), tran. Źródła witaminy E to zimnotłoczone oleje roślinne, orzechy, pestki.


Selen

   Selen powoduje wzrost aktywności limfocytów T i ich przekształcanie się w limfocyty cytotoksyczne, aktywację komórek typu NK. Źródła selenu w pożywieniu to orzechy brazylijskie, skorupiaki morskie, jajka, podroby, mięso, ryby.


Cynk

   Cynk aktywuje komórki opornościowe do walki z patogenami (limfocyty T i komórki NK - Natural Killers). Źródła cynku to podroby, ryby, mięso, jaja, orzechy, strączki.


Kwasy omega-3

   Kwasy tłuszczowe omega-3 to grupa wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu w wielu płaszczyznach, w tym również układu odpornościowego. Ich niedobór może skutkować między innymi zwiększeniem podatności na infekcje z powodu upośledzenia odporności organizmu, niwelują również stany zapalne. Innymi chorobami związanymi z niewłaściwą pracą układu odpornościowego są choroby autoimmunologiczne. Jest to proces, w którym układ immunologiczny produkuje przeciwciała atakujące własne tkanki. Przykładami takich chorób są np. toczeń, choroba Hashimoto, łuszczyca, czy reumatoidalne zapalenie stawów. Kwasy omega-3 wpływają pozytywnie na regulację odpowiedzi układu immunologicznego. Kwasy omega-3 znajdziemy w takich produktach, jak: ryby morskie, siemię lniane, orzechy włoskie, zimnotłoczony olej lniany i konopny, nasiona chia.


Probiotyki i prebiotyki

   Większość chorób zapalnych ma swój początek w jelitach, w wyniku niezrównoważonej mikroflory bakteryjnej. Optymalizacja mikroflory jest ważna dla dobrze funkcjonującego układu odpornościowego i pomaga zapobiegać przewlekłym zapaleniom. Probiotyki działają poprzez pobudzanie naturalnych mechanizmów odpornościowych (aktywację komórek NK, modulowanie aktywności cytokin, czyli białek pobudzających lub hamujących działanie układu odpornościowego, pobudzenie aktywności enzymatycznej i fagocytarnej makrofagów i granulocytów). Działanie probiotyków może być wzmocnione poprzez spożywanie prebiotyków. Prebiotyki to substancje, które nie ulegają trawieniu enzymatycznemu. W niezmienionym stanie trafiają do jelita grubego, gdzie ulegają fermentacji pod wpływem mikroflory jelitowej - stanowią więc jej naturalną "pożywkę". Pożyteczne bakterie namnażają się, przylegają do błony śluzowej jelita i zwiększają produkcję śluzu. W ten sposób pobudza się wzrost lub aktywność określonych szczepów bakteryjnych i wpływa na poprawę stanu zdrowia. Połączenie probiotyku i prebiotyku to synbiotyk. Naturalne probiotyki to fermentowane produkty mleczne (kefiry, jogurty, mleko acidofilne, kwaśne mleko), sery, kiszone warzywa (np. kiszona kapusta, kiszone ogórki, kimchi), kiszone owoce, zakwas buraczany. Naturalne prebiotyki to: topinambur (słonecznik bulwiasty), cykoria, por, czosnek, szparagi, cebula, mniszek lekarski, owies, fasola, karczochy, banany.


Produkty o działaniu przeciwzapalnym, antybakteryjnym i antywirusowym

   Do produktów takich należą: kurkuma, imbir, rozmaryn, bazylia, goździki, cynamon, herbata matcha, zielona herbata, czerwona herbata, nieprzemysłowe (niesiarkowane) czerwone wino (nie więcej niż lampka dziennie), naturalny miód, aloes, czosnek, cebula, produkty z dużą zawartością wspomnianych kwasów omega-3, bio warzywa i owoce (w szczególności - zielone, czerwone i pomarańczowe warzywa, ciemne owoce jagodowe, owoce cytrusowe), ziarna kakaowca, grzyby Shiitake.